Τανανάκη Χρύσα

Εργαστήριο Μελισσοκομίας Σηροτροφίας Α.Π.Θ.

 

Το μέλι δεν αποτελεί ένα κοινό υδραχανθρακικό τρόφιμο που χαρίζει στον καταναλωτή μόνο μια ευχάριστη γλυκιά γεύση, αλλά εμπεριέχει και μια πληθώρα συστατικών με έντονες Βιολογικές δράσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτό το προϊόν της μέλισσας από την αρχαιότητα ακόμη χρησιμοποιήθηκε και για τις θεραπευτικές του ιδιότητες.

Λαοί, όπως οι ‘Ελληνες, οι Αιγύπτιοι, οι Κινέζοι και οι Ασσύριοι χρησιμοποίησαν το μέλι για την αντιμετώπιση τραυμάτων, εγκαυμάτων, γαστρικών και στοματικών φλεγμονών. Οι χρήσεις αυτές αποδίδονται κυρίως σε δύο Βασικές ιδιότητες του μελιού, την αντιοξειδωτική και την αντιμικροΒιακή.

 

Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με την αντιοξειδωτική δράση του μελιού.

Η αντιοξειδωτική δράση του μελιού οφείλεται σε συστατικά που έχουν την ικανότητα να εξουδετερώνουν ελεύθερες ρίζες. Οι ελεύθερες ρίζες αποτελούν κυρίως υψηλής δρα στικότητας μόρια οξυγόνου και ρίζες οξυγόνου, που περιέχουν μονήρη ηλεκτρόνια και γι’ αυτό μπορούν να τροποποιήσουν το DNA και να επιδράσουν σε λιπίδια και πρωτεΐνες δημιουργώντας δυσλειτουργίες στον ανθρώπινο οργανισμό.

Μπορεί να παραχθούν είτε ενδογενώς κατά τπ διάρκεια Βιοχημικών αντιδράσεων που πραγματοποιούνται στον ανθρώπινο οργανισμό, είτε εξωγενώς από την επίδραση κάποιου περιβαλλοντικού παράγοντα (κάπνισμα, ρύπανση, ηλιακή ακτινοβολία, κακή διατροφή, αλκοόλ, στρες).

 

 

Οι Βλαβερές επιδράσεις των ελεύθερων ριζών είναι συνυφασμένες με τον όρο «οξειδωτικό στρες». Με τον όρο αυτό εννοούμε τη διαταραχή της ισορροπίας μεταξύ της παραγωγής δραστικών μορφών οξυγόνου (ελεύθερων ριζών, ιόντων, μορίων) και της ικανότητας ενός Βιολογικού συστήματος να αδρανοποιείται τοξικά αυτά μόρια και να επισκευάζει τις ΒλάΒες που προκαλούν.

Το οξειδωτικό στρες στον ανθρώπινο οργανισμό προκαλεί προβλήματα στο νευρικό σύστημα (Alzheimer, Parkinson), στο καρδιαγγειακό (έμφραγμα του μυοκαρδίου), στο αναπνευστικό (σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας, άσθμα), θεωρείται υπαίτιο σε αρκετές περιπτώσεις νεφρικής και ηπατικής ανεπάρκειας, αλλά και προβλημάτων όρασης. Επιπρόσθετα, οι οξειδωτικές ΒλάΒες συμβάλλουν σημαντικά στη γήρανση του δέρματος.

Ειδικότερα, οι ελεύθερες ρίζες που σχηματίζονται εσωτερικά του δερματικού κυττάρου κατά τη διάρκεια του φυσιολογικού οξειδωτικού μεταβολισμού ή από εξωτερικές πηγές όπως η UV ακτινοβολία οδηγούν σ’ ένα γηρασμένο δέρμα. Τα φυσικά αντιοξειδωτικά αναχαιτίζουν την προαναφερθείσα διεργασία και γι’ αυτό θεωρείται ότι επιβραδύνουν τη διεργασία της γήρανσης.

Τα ανθρώπινα κύτταρα διαθέτουν μηχανισμούς αντιμετώπισης των ελεύθερων ριζών, μεταξύ των οποίων είναι και οι αντιοξειδωτικοί μηχανισμοί που για την λειτουργία τους απαιτούνται κατάλληλες χημικές ενώσεις με αντιοξειδωτική δράση. Χημικές ενώσεις δηλαδή που έχουν την ικανότητα να εμποδίζουν τη δημιουργία, αλλά και να αδρανοποι ούν τις ελεύθερες ρίζες.

 

Πολλές από τις ενώσεις αυτές, παράγονται από τα φυτά μέσω Βιολογικών αντιδράσεων που συμβαίνουν σε αυτά, ενώ ο άνθρωπος τις λαμβάνει κυρίως μέσω της διατροφής, γΐ αυτό και τροφές με έντονη αντιοξει δωτική δράση έχουν γίνει ιδιαίτερα αγαπητές από τους καταναλωτές. Τέτοιες τροφές φυτικής προέλευσης είναι, τα βατόμουρα, τα μύρτιλα, τα σμέουρα, οι φράουλες, τα δαμάσκηνα, τα κόκκινα σταφύλια, τα μπρόκολα, τα ρόδια και πολλά άλλα.

Η μεγάλη παραλλακτικότητα που παρουσιάζεται στην ικανότητα των φυτών να παράγουν αντιοξειδωτικές ενώσεις αντικατοπτρίζεται και στα παραγόμενα από τα φυτά μέλια. Έτσι στην διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν έρευνες κατά τις οποίες έχουν αναδειχθεί μέλια με υψηλή αντιοξειδωτική δράση, ενώ σε κάποια άλλα έχει βρεθεί υποτυπώδης δράση.

Αν και οι δημοσιευμένες εργασίες είναι αρκετές, εντούτοις στις περισσότερες περιπτώσεις π μεταξύ τους σύγκριση προκειμένου να εντοπιστούν διαφορές στην αντιοξειδωτική δράση μεταξύ μελιών που μελετήθηκαν από διαφορετικές ερευνητικές ομάδες και με διαφορετική βοτανική ή/ και γεωγραφική προέλευση, δεν είναι εφικτή, καθώς υπάρχουν πολλές και στηριζόμενες σε διαφορετική αρχή μέθοδοι, χωρίς κάποια από αυτές να έχει υιοθετηθεί από τπν διεθνή ερευνητική κοινότητα.

 

 

Παρ’ όλη την δυσκολία σύγκρισης των αποτελεσμάτων, σήμερα είναι αποδεκτό ότι η αντι οξειδωτική δράση του μελιού οφείλεται κυριώς σε φαινολικές ενώσεις. Άλλα συστατικά του μελιού με αντιοξειδωτική δράση είναι το ασκορβικό οξύ, τα καροτενοειδή, οργανικά οξέα και τα αμινοξέα, η οξειδάση της γλυκόζης και ορισμένες πρωτεΐνες.
Κλινικές μελέτες κυρίως σε πειραματόζωα αποδεικνύουν ότι η αντιοξειδωτική δράση του μελιού μπορεί να καταστεί ευεργετική στα ακόλουθα όργανα ή παθήσεις.

Ήπαρ
Το ήπαρ επιτελεί ένα πλήθος λειτουργιών στον ανθρώπινο οργανισμό, όπως η απομάκρυνση των εξωγενών ή ενδογενών τοξικών ουσιών από το σώμα, ενώ βοηθά στην λειτουργία της πέψης. Λόγω των λειτουργιών αυτών δέχεται πολύ εύκολα την επίδραση του οξειδωτικού στρες με αποτέλεσμα η λήψη αντιοξειδωτικών ενώσεων να είναι γι’αυτό ευεργετική. Η χορήγηση μελιού σε αρουραίους που ταυτόχρονα τους χορηγούταν συνθετικές φαρμακευτικές ενώσεις οδήγησε στο συμπέρασμα ότι το μέλι μπορεί να μειώσει την ηπατική Βλάβη σε άτομα που λαμβάνουν ισχυρή θεραπευτική αγωγή.

Πάγκρεας
Το πάγκρεας αποτελεί έναν άδενα που οι εκκρίσεις του συμβάλλουν στην διαδικασία της πέψης, μιας και σχετίζονται με τον μεταβολισμό των υδατανθράκων, των πρωτεϊνών και των λιπιδίων. Σε άτομα με διαβήτη το οξειδωτικό στρες ενοχοποιείται για τις βλάβες που προκαλούνται στα β-παγκρεατικά κύτταρα που οδηγούν στην υποΒάθμιση της παγκεατικής λειτουργίας. Έρευνες σε πειραματόζωα έχουν δείξει ότι η χορήγηση υπογλυκαιμικών παραγόντων σε συνδυασμό με μέλι προστατεύει το πάγκρεας διαβητικών ατόμων από οξειδωτικές βλάβες.

Υπέρταση
Το οξειδωτικό στρες θεωρείται ένας σημαντικός παράγοντας που οδηγεί στην εμφάνιση υπέρτασης. Σε κλινικές έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι η χορήγηση μελιού και η δράση των αντιοξειδωτικών που υπάρχουν σε αυτό συμβάλλει στην μείωση της αρτηριακής πίεσης σε άτομα με υπέρταση.

Αναπαραγωγικά όργανα
Μελέτες έχουν αποδείξει ότι βλάβες στο αναπαραγωγικό σύστημα κυρίως τον ανδρών οφείλονται στο οξειδωτικό στρες με κύριο παράγοντα το κάπνισμα. Σε έρευνα με αρσενικούς αρουραίους βρέθηκε ότι η χορήγηση μελιού μπορεί νσ Βελτιώσει τη διαδικασία της σπερματογέννεσης, γεγονός που αποδόθηκε στις αντιοξειδωτικές ουσίες που περιέ- χονται στο μέλι. Δοκιμές με κλινική ομάδα ανδρών οδήγησαν σε παρόμοια αποτελέσματα. Διαθέσιμα δεδομένα εφαρμογής σε θηλυκούς αρουραίους δείχνουν επίσης ότι μέλι μπορεί να έχει ευεργετικές επιδράσεις και στα γυναικεία αναπαραγωγικά όργανα.

Μάτια
Χημικά αλκαλικά εγκαύματα καταστρέφουν τον κερατοει- δή του ματιού δημιουργώντας προβλήματα στην όραση και συνήθως συνοδεύονται με οξειδωτικό στρες που δυσχεραίνει την θεραπεία. Τα ευεργετικά αποτελέσματα των αντιοξει- δωτικών του μελιού σε τέτοιες θεραπείες έχουν επιβεβαιωθεί μετά από συγκριτικές μελέτες χορήγησης συμβατικών φαρμάκων και μελιού σε τέτοιες περιπτώσεις.

Φλεγμονές
Το οξειδωτικό στρες και οι φλεγμονές είναι μεταξύ τους αλληλένδετα καθώςτο ένα μπορεί να προκαλέσειτο άλλο και σχετίζονται με την εμφάνιση αρκετών ασθενειών και διαταραχών στον ανθρώπινο οργανισμό. Πειράματα σε αρουραίους με χορήγηση μελιού έδειξαν ότι τα αντιοξειδωτικά που περιέχονται σε αυτό μπορεί να βελτιώσουν καταστάσεις εμφάνισης φλεγμονών στο έντερο.

 

 

Από τα προαναφερθέντα διαπιστώνεται ότι οι αντιοξειδωτικές δράσεις του μελιού συμβάλλουν σημαντικά στην αντιμετώπιση πολλών προβλημάτων που παρουσιάζονται στον ανθρώπινο οργανισμό. Το μέγεθος της ευεργετικής δράσης του μελιού, όσον αφορά αυτή την κατηγορία συστατικών του αποδεικύεται επίσης από μελέτες παράλληλης χρήσης συμβατικών οξειδωτικών, όπως είναι το ασκορβικό οξύ ή η βιταμίνη Ε και του μελιού, τα αποτελέσματα των οποίων είναι συγκρίσιμα. Παράλληλα στις έρευνες αυτές τονίζεται το πλεονέκτημα του μελιού το οποίο αποτελείται από πολλά Βιοε- νεργά συστατικά που μπορούν να παρέχουν συνεργική αντιοξειδωτική δράση.

Οι πληροφορίες που αφορούν την αντιοξειδωτική δράση των ελληνικών μελιών είναι περιορισμένες και συνήθως δεν αναφέρονται σε αμιγή μέλια. Το Εργαστήριο Μελισσοκομίας του Α.Π.Θ. προκειμένου να μελετήσει συγκριτικά την αντιοξειδωτική δράση ελληνικών μελιών, ώστε να αναδει- χτούν και να προωθηθούν ελληνικά μέλια με έντονη Βιολογική δράση, συνέλεξε 48 δείγματα των κατηγοριών: πευκόμελου, πορτοκαλιάς, βελανιδιάς, ελάτου, Βαμβακιού, ερείκης, καστανιάς, θυμαριού και παλιουριού.

Στη συλλογή αυτή προστέθηκαν και έξι δείγματα manuka της Ευρωπαϊκής αγοράς. Στα δείγματα αυτά εκτός από φυσικοχημικές και μικροσκο- πικές αναλύσεις που έγιναν προκειμένου να επιβεβαιωθεί η βοτανική τους προέλευση και η αυθεντικότητα τους μετρήθηκε το χρώμα τους μέσω των χρωματομετρικών παράμετρων L*, a*, b*, και προσδιορίστηκε η αντιοξειδωτική τους δράση.

 

 

Όσον αφορά το χρώμα, η βασικότερη και εύκολα οπτικά αντιληπτή παράμετρος στην περίπτωση του μελιού είναι η L*, καθώς σχετίζεται με την κλίμακα ανοιχτόχρωμου – σκουρόχρωμου (L* = 0 μαύρο, L* = 100 λευκό). Ειδικότερα μεταξύ των μελιών που μελετήθηκαν τις μικρότερες τιμές παρουσίασαν τα μέλια βελανιδιάς και καστανιάς, ενδιάμεσες τιμές τα μέλια πεύκου, ερείκης και ελάτου και ακολούθησε το θυμαρίσιο μέλι.

Υψηλότερες τιμές προσδιορίστηκαν για τα μέλια βαμβακιού, παλιουριού και πορτοκαλιάς. Τα αποτελέσματα αυτά συμφωνούν με τα συγκριτικά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των μελετώμενων ειδών μελιού.Όσον αφορά την παράμετρο αυτή το μέλι manuka παρουσίασε ενδιάμεσες τιμές L*, παρόμοιες με αυτές του μελιού από πεύκο, ερείκη και έλατο.

Στα μελετώμενα δείγματα προσδιορίστηκε και η ηλεκτρική αγωγιμότητα προκειμένου να διερευνηθεί η πιθανή σχέση μεταξύ της αντιοξειδωτικής δράσης και αυτής της φυσικοχημικής παραμέτρου. Δείγματα με ηλεκτρική αγωγιμότητα υψηλότερη από 1 mS cm’1, ήταν το μέλι καστανιάς, ελάτου, βελανιδιάς και πεύκου. Μέλια με τιμές κοντά στην οριακή τιμή των 0,8 mS cm’1 που αφορά την τιμή διάκρισης μεταξύ των μελιών μελιτώματος και ανθόμελων, αλλά με μέσους όρους υψηλότερους από αυτή βρέθηκαν να είναι τα ανθό- μελα ερείκης, βαμβακιού και παλιουριού, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά το νομοθετικό πρόβλημα που εμφανίζεται για ορισμένα ελληνικά ανθόμελα με φυσική συμπεριφορά υψηλής αγωγιμότητας. Χαμηλές ήταν οι τιμές της ηλεκτρικής αγωγιμότητας για τα μέλια θυμαριού και πορτοκαλιάς, καθώς και για το μέλι manuka.

 

Πρόπολη

 

Στην εικόνα 2 δίνεται συγκριτικά ο μέσος όρος της ολικής αντιοξειδωτικής δράσης στις δέκα μελετώμενες κατηγορίες. Από το διάγραμμα διαπιστώνεται ότι το μέλι με εντυπωσιακά υψηλή αντιοξειδωτική δράση, είναι αυτό που παράγεται από τα μελιτώματα Βελανιδιάς. Άλλα μέλια με υψηλή δράση ήταν τα μέλια καστανιάς, ελάτου, ερείκης και πεύκου, ενώ ενδιάμεσες τιμές παρουσίασαν τα μέλια manuka, παλιουριού, θυμαριού και βαμβακιού. Πολύ μικρή ήταν η αντιοξειδωτική δράση στα μέλια από άνθη πορτοκαλιάς.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η αντιοξειδωτική δράση του μελιού βελανιδιάς βρέθηκε τρεις φορές μεγαλύτερη από αυτή του θυμαρίσιου μελιού και εννέα φορές υψηλότερη από αυτή του μελιού πορτοκαλιάς, μελιών δηλαδή που είναι ιδιαίτερα αγαπητά στους καταναλωτές λόγω του έντονου και ευχάριστου αρώματος τους, θετική συσχέτιση παρατηρήθηκε μεταξύ της ηλεκτρικής αγωγιμότητας και της αντιοξειδωτικής δράσης, ενώ αρνητική ήταν η συσχέτιση μεταξύ της χρωματικής παραμέτρου L* και της αντιοξειδωτικής δράσης, γεγονός που συνεπάγεται στην πράξη ότι τα σκουρόχρωμα μέλια και τα μέλια με υψηλή αγωγιμότητα είναι πιο πλούσια σε αντιοξειδωτικές χημικές ενώσεις.

Με Βάση τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας διαπιστώνεται ότι στην Ελλάδα παράγουμε μέλια με πολύ υψηλό αντιοξειδωτικό περιεχόμενο, όπως το μέλι βελανιδιάς, καστανιάς, έλατου, πεύκου και ερείκης. Χαρακτηριστικές ιδιότητες που θα μπορούσαν να ενισχύσουν την φήμη αυτών των σκουρόχρωμων και παλιότερα παρεξηγημένων μελιών, τόσο στην εγχώρια αγορά όσο και στο εξωτερικό.

Αν και ορισμένες κατηγορίες μελιών, όπως τα μέλια πορτοκαλιάς, θυμαριού, παλιουριού και βαμβακιού παρουσιάζουν χαμηλή αντιοξειδωτική δράση, εντούτοις τα εξαίρετα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά τους, όπως το έντονο άρωμα και το ανοιχτό τους χρώμα, τα κάνουν αγαπητά και περιζήτητα στο καταναλωτικό κοινό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το αντικείμενο της συγκεκριμένης έρευνας ήταν η μελέτη της αντιοξειδωτικής δράσης και όχι όλων των Βιολογικών δράσεων, γι’ αυτό και τα μέλια που βρέθηκαν με χαμηλό αντιοξειδωτικό περιεχόμενο δεν σημαίνει ότι στερούνται άλλων δράσεων, οι οποίες σχεδιάζεται να μελετηθούν μελλοντικά από το εργαστήριο Μελισσοκομίας του Α.Π.Θ.

 

 

 

 

Βιβλιογραφία

Danne-Dolle /., Rossi R., Colombo R. Giustarini D, Milzani A. [2006] Biomarkers of oxidative damge in human disease, Clin Chem., 52(41:601-623.
Erejuwa O.O., Sulaiman S.A., Ab Wahab M.S. (20121 Honey: A Novel Antioxidant, Molecules 17, 4400-4423.
Τανανάκη X., Δήμου Μ., Θρασυβούλου A. (20151 Βιολογική δράση των ελληνικών μελιών και της ελληνικής πρόπολης Α Παννε- λήνιο Συνέδριο Επαγγελματικής Μελισσοκομίας, Αλεξανδρούπολη 7-8 Νοεμβρίου, σελ. 100 -104.

 

ΠΗΓΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΜΑΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΥ