Υπολείμματα φαρμάκων και ρύποι

Χρύσα Τανανάκη, Ανδρέας Θρασυβούλου
Εργαστήριο Μελισσοκομίας -Σηροτροφίας Α.Π.Θ.

Το μέλι αποτελεί ένα πολύπλοκο προϊόν που θα μπορούσε να θεωρηθεί τόσο ζωικής, όσο και φυτικής προέλευσης, καθώς για την παραγωγή του απαιτείται ο χυμός των φυτών, αλλά και οι μέλισσες. Αποτέλεσμα αυτής της διττής προέλευσης του μελιού είναι η πιθανή επιβάρυνση του με υπολείμματα φαρμάκων που χρησιμοποιούνται για θεραπευτικές αγωγές των μελισσών, αλλά και των καλλιεργήσιμων φυτών. Επιπρόσθετα η έκθεση του φυτικού χυμού, αλλά και των συλλεκτριών μελισσών στο εξωτερικό περιβάλλον μπορεί να οδηγήσει σε επιμόλυνση των προϊόντων της μέλισσας.

Κατά τον ποιοτικό έλεγχο του μελιού οι συγκρίσεις των αναλυτικών αποτελεσμάτων γίνονται με τις οριακές τιμές που δίνονται στον κανονισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης 37/2010 που αναφέρεται στις φαρμοκολογικώς δραστικές ουσίες, όσον αφορά τα ανώτατα όρια καταλοίπων στα τρόφιμα ζωικής προέλευσης, καθώς επίσης και στον κανονισμό 396/2005 που αναφέρεται στα κατάλοιπα φυτοπροστατευτικών ουσιών. Πριν την αναλυτική περιγραφή των υπολειμμάτων και ρύπων που δυνητικά μπορεί να επηρεάσουν την ποιότητα του μελιού θα αναφερθούν και θα επεξηγηθούν ορισμένοι όροι που συχνά συναντώνται κατά την αποτίμηση των αποτελεσμάτων που προκύπτουν στη διάρκεια έλεγχου των παραμέτρων αυτής της κατηγορίας, ώστε όταν αυτοί συναντώνται να γίνονται κατανοητοί. Ειδικότερα:

  • MRL (Maximum Residue Limits): Η μέγιστη συγκέντρωση καταλοίπων που προκύπτει από τη χρήση ενός φαρμάκου, η οποία μπορεί να γίνει νομικά αποδεκτή σε ένα τρόφιμο. Στην ελληνική γλώσσα η παράμετρος είναι γνωστή ως ΑΟΚ (ανώτατων ορίων καταλοίπων] και εκφράζεται συνήθως σε mg /kg ή pg /kg τροφίμου.
  • ADI (Acceptable Daily Intake): Εκφράζει την ποσότητα μιας ουσίας (υπολείμματος) που μπορεί να προσλαμβάνει ημερησίως κανείς σε όλη τη διάρκεια της ζωής του χωρίς αξιόλογο κίνδυνο για την υγεία του. Εκφράζεται σε mg ή pg ανά kg σωματικού βάρους ανά ημέρα.
  • NOEL No Observed Effect Level): Η υψηλότερη συγκέντρωση μιας ουσίας που δεν προκαλεί οποιαδήποτε μεταβολή στην μορφολογία, τη λειτουργική ικανότητα, την ανάπτυξη ή τη διάρκεια ζωής ενός οργανισμού.
  • LOEL (lowest observed effect level): Η χαμηλότερη συγκέντρωση μιας ουσίας που μπορεί να προκαλέσει οποιαδήποτε μεταβολή στην μορφολογία, τη λειτουργική ικανότητα, την ανάπτυξη ή τη διάρκεια ζωής ενός οργανισμού.
  • ΕΜΕΑ (European Medicines Agency): Είναι ένα ευρωπαϊκό όργανο για την αξιολόγηση των φαρμακευτικών προϊόντων που ιδρύθηκε το 1995 με αρχική ονομασία μέχρι το 2004 «European Agency for the Evaluation of Medicinal Products». Αρμοδιότητα του είναι η προστασία και η προαγωγή της δημόσιας και της υγείας των ζώων, μέσω της αξιολόγησης και εποπτείας των φαρμακευτικών προϊόντων για ανθρώπινη και κτηνιατρική χρήση.

Υπολείμματα από φάρμακα που χρησιμοποιούν οι μελισσοκόμοι

Η μέλισσα ως ζωντανός οργανισμός ενδέχεται να νοσήσει από ασθένειες που οφείλονται σε ιούς Βακτήρια μύκητες ή ακάρεα. Αν και ο αριθμός των παθογόνων που μπορεί να προσβάλουν τις μέλισσες είναι μεγάλος, εντούτοις με τα μέχρι σήμερα δεδομένα ασθένειες που έχουν οικονομικές επιπτώσεις στην μελισσοκομία και απασχολούν τον Έλληνα μελισσοκόμο είναι η βαρρόα, η νοζεμίαση και η αμερικάνικη σηψηγονία.

Παράλληλα προβλήματα αντιμετωπίζονται και κατά την αποθήκευση των άδειων κηρηθρών στην αποθήκη, καθώς ο κηρόσκωρος ενδέχεται να τις καταστρέψει. Για όλες όμως τις προαναφερθέντες περιπτώσεις δεν επιτρέπεται η χρήση χημικών ουσιών για αντιμετώπιση τους παρά μόνο για την Βαρρόα, καθώς στον κανονισμό 37/2010 δεν έχουν καθοριστεί ανεκτές ποσότητες για τα προϊόντα κυψέλης. Ειδικότερα κατά τον ποιοτικό έλεγχο του μελιού μπορούν να εντοπιστούν υπολείμματα των παρακάτω κατηγοριών.

 

Ακαρεοκτόνα

  • Τι είναι; Σκευάσματα που χρησιμοποιούνται κυρίως για την αντιμετώπιση του ακάρεος βαρρόα.
  • Ποιά είναι; i) coumaphos: αποτελεί δραστική ουσία εγκεκριμένων (CheckMite+, Perizin) και μη εγκεκριμένων σκευασμάτων (Asuntol), ii) Flumethrin: αποτελεί δραστική ουσία του εγκεκριμένου Bayvarol και του μη εγκεκριμένου εμπορικού σκευάσματος Varostop. Iii) amitraz: αποτελεί την δραστική ουσία μη εγκεκριμένων σκευασμάτων (Apivar, Tacktic, mitak, Bay Bay), iv) t-fluvalinate: αποτελεί δραστική ουσία μη εγκεκριμένων σκευασμάτων [Apistan, Mavrik, Klartan), v)malathion: αποτελεί μια από τις δραστικές ουσίες των μη εγκεκριμένων Apiakaridim (το άλλο συστατικό είναι το tetradifon), και του Μαλάθειου 50%, vi) Bromopropylate: δραστική ουσία του μη εγκεκριμένου Folbex VA, vii) cymiazole: δραστική ουσία του μη εγκεκριμένου σκευάσματος με εμπορική ονομασία Apitol.
  • Πως προσδιορίζονται: Με αέρια χρωματογραφία σε εξειδικευμένα εργαστήρια
  • Ποιες είναι οι αποδεκτές τιμές. Καμία από τις δραστικές ουσίες των μη εγκεκριμένων σκευασμάτων δεν επιτρέπεται να ανιχνευτεί στο μέλι. Από τα εγκεκριμένα σκευάσματα σύμφωνα με τον κανονισμό 37/2010 ορίζεται μέγιστη επιτρεπτή συγκέντρωση για το μέλι μόνο για το coumaphos, με το MRL να είναι 100 mg/Kg. Για τη φλουμεθρίνη αν και έχουν καθοριστεί MRL’s για ζωικούς ιστούς από πρόβατα και βοοειδή που κυμαίνονται 10 έως 150mg/Kg, εντούτοις για τα προϊόντα της μέλισσα θεωρείται ότι δεν απαιτείται.
    Σε αυτές τις περιπτώσεις εγκεκριμένων σκευασμάτων των οποίων οι δραστικές έχουν καθορισμένα MRL’s για άλλα τρόφιμα, αλλά όχι για το μέλι προκειμένου να γίνει αποδεκτό ένα προϊόν στο οποίο έχουν ανιχνευτεί υπολείμματα μιας ουσίας απαιτείται η σύγκριση του αναλυτικού αποτελέσματος με το ADI για αυτή την ουσία λαμβάνοντας υπόψη την επίσημα ανά κράτος ημερήσια κατανάλωση του προϊόντος, αλλά και άλλων προϊόντων για τα οποία έχουν οριστεί MRL’s, προκειμένου να ληφθεί υπόψη η αθροιστική συσσώρευση από την συνολική ημερήσια διατροφή .
    Στην περίπτωση αυτή για το μέλι εντάσσεται η φλουμεθρίνη. Σύμφωνα με την νομοθεσία για το t-fluvalinate δεν απαιτείται καθορισμός ανώτατου επιτρεπτού ορίου και επιπρόσθετα δεν υπάρχουν MRL’s για κανένα άλλο προϊόν οπότε δεν ισχύει η παραπάνω τροποποίηση. Άλλη δραστική για την οποία έχει καθοριστεί MRL για το μέλι είναι το amitaz (ως άθροισμα αμιτράζης και όλων των μεταβολιτών της που περιέχουν την 2,4-διμεθυλαμινομαδα) με οριακή τιμή 200 mg/Kg. Παρά την ύπαρξη ανώτατων αποδεκτών τιμών, εντούτοις ο εντοπισμός της αμιτράζης και των μεταβολιτών της δεν επιτρέπετε στο μέλι καθώς δεν υπάρχει σκεύασμα με αυτή τη δραστική που να έχει εγκριθεί στην Ελλάδα.

 

Αντιβιοτικά

  • Τι είναι; Σκευάσματα που οι δραστικές ουσίες τους παράγονται με Βιοσυνθετικές μεθόδους και χρησιμοποιούνται για ιογενείς, βακτηριακές και μυκητιακές ασθένειες των μελισσών με κυριότερες την νοζεμίαση και την αμερικάνικη σηψηγονία.
  • Ποιά είναι; Οι ομάδες των αντιβιοτικών που χρησιμοποιούνται στην μελισσοκομία έχουν αναφερθεί διεξοδικά σε προηγούμενο άρθρο της μελισσοκομικής επιθεώρησης (Τανανάκη, 2011).
  • Πως προσδιορίζονται; Η ανίχνευσή τους μπορεί να πραγματοποιηθεί με screening tests που στηρίζονται σε χρωματικές μεταβολές, ενώ η ταυτόχρονη ποιοτική και ποσοτική αποτίμηση γίνεται είτε με υγρή χρωματογραφία, είτε με ενζυμική ανοσοπροσροφητική ανάλυση (ELISA).
  • Ποιες είναι οι αποδεκτές τιμές; Δεν υπάρχει καμία αντιβιοτική ουσία για την οποία να έχει καθοριστεί MRL για το μέλι, καθώς επίσης και εγκεκριμένο σκεύασμα για μελισσοκομική χρήση στην Ελλάδα, οπότε και δεν επιτρέπεται η ανίχνευση τους. Σε αντίθεση η χρήση αντιβιοτικών όπως οι σουλφοναμίδες, οι τετρακυκλίνη, η τεραμυκίνη και η τυλοσίνη μπορούν να εντοπιστούν σε αποδεκτές συγκεντρώσεις στο κρέας, το γάλα, και τα αβγά σε συγκεντρώσεις που κυμαίνονται ανά περίπτωση από 100 έως 1000 mg/kg.

 

Πτητικά εντομοκτόνα

  • Τι είναι; Σκευάσματα που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση του κηρόσκωρου κατά την αποθήκευση των κηρηθρών.
  • Ποιά είναι; 1,4-διχλωρο βενζόλιο (κηροσκωρίνη), ναφθαλένιο, 1,2 διβρωμο-αιθάνιο.
  • Πως προσδιορίζονται; Ο προσδιορισμός τους γίνετε με αέρια χρωματογραφία
  • Ποιες είναι οι αποδεκτές τιμές; Δεν υπάρχουν ορισμένα MRL’s και δεν επιτρέπεται ο εντοπισμός τους στο μέλι.

Υπολείμματα από θεραπείες σε καλλιέργειες

Τι είναι; Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται υπολείμματα φαρμάκων που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση εχθρών και ασθενειών των καλλιεργειών που βρίσκονται κοντά στο μελισσοκομείο. Η ύπαρξη τους δεν οφείλεται σε δραστηριότητες του μελισσοκόμου, αλλά μπορεί να επιβαρύνουν το μέλι. Συνήθως δεν ανιχνεύονται σε υψηλές συγκεντρώσεις, αλλά μπορεί να προκαλέσουν αυξημένους θανάτους μελισσών. Το μελίσσι έχει αναπτύξει ένα μηχανισμό ελέγχου των φορτίων που εισέρχονται κυψέλη μέσω οσμητικών σημάτων, με αποτέλεσα οι φρουροί της κυψέλης όταν εντοπίσουν επιμολυσμένο φυτικό χυμό, λόγω περίεργης οσμής, να μην επιτρέπουν την είσοδο των συλλεκτριών στο εσωτερικό και επομένως την απόθεση επιβαρυμένου φορτίου. Παράλληλα η έκθεση των συλλεκτριών μελισσών σε ψεκασμένες καλλιέργειες μπορεί να οδηγήσει σε θάνατο τους, επιφέροντας με ένα έμμεσο τρόπο την προστασία του προϊόντος, εις βάρος του έμψυχου υλικού.

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται και ουσίες που χρησιμοποιούνται για τον εμποτισμό των σπόρων που ονομάζονται νεονικοτεινοδοειδη. Πρόκειται για νευροδραστικά εντομοκτόνα που η δράση τους στηρίζεται στη χημική τους δομή, η οποία είναι τέτοια ώστε τα μόρια αυτών των δραστικών να επικάθονται στους δέκτες της ακετυλοχολίνης και να παρεμποδίζουν τη μεταφορά των νευρικών ερεθισμάτων. Χρησιμοποιούνται για τον εμποτισμό και την προστασία πολλών ειδών σπόρων, όπως των σιτηρών, του βαμβακιού, του καλαμποκιού, των κηπευτικών κ.α. Στις μέλισσες κυρίως προκαλούν αποπροσανατολισμό με αποτέλεσμα την μείωση του πληθυσμού των συλλεκτριών μελισσών.

Ποιά είναι; Εντομοκτόνα (χλωριωμένοι υδρογονανθράκες, οργανοφωσφωρικά, καρβαμιδικά, πυρεθροειδή) μηκητοκτόνα και νεονικοτινοειδή (imidacloprid, clothianidin, thiamethoxam, fipronil)
Πως προσδιορίζονται; Προσδιορίζονται από εξειδικευμένα εργαστήρια με αέρια και υγρή χρωματογραφία.
Ποιες είναι οι αποδεκτές τιμές; Δεν υπάρχουν νομοθετημένα MRL’s για το μέλι όσο αφορά αυτές τις κατηγορίες υπολειμμάτων για αυτό και απαγορεύεται η ανίχνευση τους. Για όσα από αυτά υπάρχουν MRL’s για άλλα τρόφιμα για τον χαρακτηρισμό ενός δείγματος ως κανονικό απαιτείται η σύγκριση της ευρεθείσας τιμής με την τιμή σκορ που προκύπτει από το ADI της συγκεκριμένης τιμής, την ημερήσια κατανάλωση και τα MRL’s των άλλων προϊόντων (όπως αυτά ορίζονται στον κανονισμό 396/2005). Οι συγκεντρώσεις των φυτοπροστατευτικών ουσιών στο μέλι συνήθως είναι μη ανιχνεύσιμες ή πολύ μικρές.

Βαρέα Μέταλλα

  • Τι είναι; Βρίσκονται στο έδαφος αλλά αποτελούν και προϊόντα ανθρώπινων δραστηριοτήτων με αποτέλεσμα, είτε να μεταφέρονται μέσω του ριζικού συστήματος στα φυτά, είτε να αιωρούνται στον αέρα.
  • Ποιά είναι; Για το μέλι κυρίως μας ενδιαφέρει ο μόλυβδος (Pb), το κάδμιο (Cd) και ο υδράργυρος (Hg).
  • Πως προσδιορίζονται; Προσδιορίζονται με ατομική απορρόφηση
  • Ποιες είναι οι αποδεκτές τιμές; Δεν υπάρχουν νομοθετημένα MRL’s όσο αφορά τα βαρέα μέταλλα στο μέλι. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει προτείνει όρια για το κάδμιο και τον μόλυβδο 100 και 1000 mg/Kg αντίστοιχα. Σε σχετική έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί από το Εργαστήριο Μελισσοκομίας – Σηροτροφίας του Α.Π.θ. οι συγκεντρώσεις που εντοπίστηκαν σε ελληνικά μέλια κυμάνθηκαν από μη ανιχνεύσιμες έως 25 mg/Kg για το κάδμιο και από μη ανιχνεύσιμες έως 62 mg/Kg για το μόλυβδο. Από τα αποτελέσματα διαπιστώθηκαν υψηλότερη επιβάρυνση σε δείγματα που συλλέχθηκαν από μελισσοκομεία περιοχών με έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως κοντά σε αυτοκινητόδρομους, αλλά σε όλες τις περιπτώσεις οι τιμές ήταν πολύ πιο κάτω από τα προτεινόμενα όρια. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρόμοιες συγκεντρώσεις έχουν εντοπιστεί και σε άλλα τρόφιμα όπως φρούτα, λαχανικά, δημητριακά αβγά κ.α.

ΠΗΓΗ: ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ